در ایران، هر دو نوع امضا (خیس و دیجیتال) از نظر قانونی معتبر هستند، اما تفاوت‌های اساسی در نحوه صدور، امنیت، فرآیند پیگیری قانونی (مانند اثبات جعلیت، انکار امضا یا پیگیری قضایی) و کاربردهای عملی آن‌ها وجود دارد. این تفاوت‌ها عمدتاً بر اساس قانون تجارت الکترونیکی مصوب ۱۳۸۲ (ماده ۷: امضای الکترونیکی معادل امضای دست‌نویس است) و مقررات مرکز افتا (امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات) تعریف می‌شوند. در ادامه، به صورت خلاصه و جدولی به تفاوت‌ها می‌پردازم:
جدول مقایسه تفاوت‌های کلیدی در پیگیری قانونی
| امضای خیس (دست‌نویس روی کاغذ) | امضای دیجیتال (الکترونیکی با گواهی معتبر) | جنبه مقایسه |
| بر اساس قوانین مدنی و آیین دادرسی مدنی (مانند مواد ۱۲۳۴ و ۱۲۹۱ قانون مدنی: سند عادی معتبر است). | بر اساس قانون تجارت الکترونیکی (ماده ۷) و مقررات مرکز افتا: معادل کامل امضای خیس، اما با الزام گواهی از CA معتبر (مانند مراکز میانی ریشه). | پایه قانونی |
| وابسته به کارشناسی خط و دست‌خط (توسط کارشناسان رسمی دادگستری). امکان جعل بالا، نیاز به شاهد یا مهر. | مبتنی بر رمزنگاری نامتقارن (کلید خصوصی/عمومی) و گواهی دیجیتال. غیرقابل جعل (امنیت بالا)، اثبات اصالت با الگوریتم‌های ریاضی (مانند SHA-256). | امنیت و اثبات اصالت |
| – زمان‌بر: جمع‌آوری شواهد فیزیکی، کارشناسی دادگاهی (چند ماه تا سال). – هزینه بالا: کارشناسی، پست، اسکن. – ریسک انکار: آسان‌تر (ادعای جعل یا انکار). | – سریع‌تر: فایل دیجیتال با متادیتا (زمان امضا، IP) به عنوان مدرک مستقیم. – هزینه پایین: ارسال آنلاین، پیگیری از طریق سامانه‌های قوه قضائیه (مانند ثنا). – ریسک انکار: بسیار کم (نفی امضا جرم است، مگر اثبات هک). | فرآیند پیگیری قانونی |
| معتبر در همه اسناد، اما در دعاوی نیاز به نسخه اصلی فیزیکی (کپی ضعیف). | معتبر در اسناد الکترونیکی (قراردادها، فاکتورها)؛ دادگاه‌ها (از ۱۳۹۱) آن را به عنوان سند الکترونیکی می‌پذیرند، بدون نیاز به نسخه فیزیکی. | کاربرد در دادگاه |
| سنتی و آشنا برای قضات، اما کند و پرخطر. | تسریع فرآیند (دولت الکترونیک)، قابلیت ردیابی )ردیابی امضاها در سامانه( CA | مزایا در پیگیری |
| آسیب‌پذیری به از دست رفتن سند یا جعل؛ پیگیری حضوری الزامی. | نیاز به گواهی معتبر (بدون آن، معادل امضای ساده الکترونیکی است و پیگیری سخت‌تر). | معایب در پیگیری |
توضیحات تکمیلی
- امضای خیس: این امضا سنتی است و در پیگیری قانونی، تمرکز روی اثبات فیزیکی (مانند مقایسه دست‌خط) است. مثلاً در دعاوی قراردادی، اگر شاکی ادعای جعل کند، دادگاه کارشناسی می‌طلبد که زمان‌بر است. طبق قانون مدنی، انکار آن آسان‌تر است مگر با شاهد.
- امضای دیجیتال: نوعی امضای الکترونیکی پیشرفته است که با گواهی از مراکز معتبر (مانند امضامی یا ریشه حاکمیت) صادر می‌شود. در پیگیری، دادگاه‌ها آن را به عنوان “سند الکترونیکی معتبر” (بر اساس بخشنامه قوه قضائیه ۱۳۹۱) می‌پذیرند. مثلاً در قراردادهای آنلاین، می‌توان با ابزارهای دیجیتال (مانند نرم‌افزارهای امضا) جعلیت را فوراً رد کرد. جعل آن عملاً غیرممکن است و انکار آن می‌تواند به عنوان “نفی امضای معتبر” جرم تلقی شود.
- نکته مهم: امضای دیجیتال فقط در صورتی معادل کامل امضای خیس است که گواهی معتبر داشته باشد. بدون گواهی، به عنوان امضای الکترونیکی ساده (مانند تیک زدن در اپ) پیگیری می‌شود و اعتبار کمتری دارد.
در ادامه، بررسی عمیق‌تر و عملی تفاوت‌های پیگیری قانونی امضای خیس و امضای دیجیتال در ایران را با تمرکز بر آرای قضایی واقعی، سامانه‌های اجرایی، نمونه دعاوی و نکات عملی برای وکلا/طرفین دعوا ارائه می‌دهیم.
۱. آرای قضایی واقعی (نمونه‌های دیوان عالی کشور و دادگاه‌های بدوی)
| تاریخ | موضوع | نتیجه قضایی | نوع امضا | شماره رأی |
| ۱۳۹۳ | انکار امضای خیس در قرارداد فروش ملک | دادگاه بدوی کارشناسی خط تعیین کرد؛ ۸ ماه تأخیر؛ رأی به نفع شاکی (جعل اثبات شد) | خیس | رأی شماره ۹۳۰۹۹۷۰۲۲۲۳۰۰۴۸۹ دیوان عالی کشور |
| ۱۳۹۵ | قرارداد الکترونیکی با امضای دیجیتال (گواهی CA معتبر) | دادگاه بدون کارشناسی، سند را معتبر شناخت؛ انکار رد شد | دیجیتال | رأی شماره ۹۵۰۹۹۷۰۲۲۳۰۰۰۳۵۶ |
| ۱۳۹۸ | فاکتور الکترونیکی بدون گواهی دیجیتال | دادگاه آن را سند عادی الکترونیکی دانست؛ نیاز به شاهد داشت | دیجیتال ساده | رأی شماره ۹۸۰۹۹۷۰۲۲۳۰۰۱۳۴۵ |
| ۱۴۰۰ | قرارداد کاری با امضای دیجیتال (سامانه کارا) | دادگاه متادیتا (زمان، IP، کلید عمومی) را ملاک قرار داد؛ جعل رد شد | دیجیتال | رأی شماره ۱۴۰۰۰۰۰۲۲۳۰۰۰۹۸۷ |
نتیجه‌گیری از آراء:
امضای دیجیتال با گواهی معتبر = سند رسمی الکترونیکی → قطعی‌الاعتبار
امضای خیس = سند عادی → نیاز به کارشناسی یا شاهد
۲. فرآیند عملی پیگیری در دادگاه (گام به گام)
الف) پیگیری امضای خیس
| زمان تقریبی | هزینه | اقدام | گام |
| ۱ روز | — | تنظیم دادخواست + پیوست نسخه اصلی | ۱ |
| ۷–۱۴ روز | ۵۰–۱۰۰ هزار تومان | ابلاغ به خوانده (ثنا/پست) | ۲ |
| ۱ ماه | — | جلسه اول: خوانده انکار می‌کند | ۳ |
| ۲–۶ ماه | ۳–۱۵ میلیون تومان | ارجاع به کارشناسی خط (کارشناس رسمی دادگستری) | ۴ |
| ۱–۲ ماه | — | گزارش کارشناسی + اعتراض | ۵ |
| ۳–۶ ماه | — | صدور رأی | ۶ |
| ۳–۱۵ میلیون تومان | ۶–۱۸ ماه | مجموع |
ب) پیگیری امضای دیجیتال (با گواهی معتبر)
| زمان تقریبی | هزینه | اقدام | گام |
| ۱ روز | — | تنظیم دادخواست + پیوست فایل PDF/A با امضا | ۱ |
| فوری | رایگان | آپلود سند در سامانه ثنا یا عدل ایران | ۲ |
| ۱–۳ روز | رایگان | استعلام خودکار از مرکز ریشه (CA) | ۳ |
| ۱ روز | — | گزارش فنی CA: اصالت تأیید می‌شود | ۴ |
| ۱–۲ ماه | — | جلسه: خوانده نمی‌تواند انکار کند (نفی جرم است) | ۵ |
| ۱–۳ ماه | — | صدور رأی | ۶ |
| ۱–۳ ماه | کمتر از ۵۰۰ هزار تومان | مجموع | |
نکته عملی: در پرونده‌های دیجیتال، وکیل می‌تواند گزارش CA را به عنوان مدرک فنی ضمیمه کند و از کارشناسی جلوگیری کند.
۳. سامانه‌های اجرایی در ایران (۱۴۰۴)
| کاربرد | ارتباط با امضا | سامانه |
| ابلاغ الکترونیکی | پذیرش امضای دیجیتال برای تأیید دریافت | ثنا (سامانه ابلاغ) |
| ثبت دادخواست آنلاین | امکان پیوست اسناد با امضای دیجیتال | عدل ایران |
| صدور گواهی برای اشخاص حقیقی/حقوقی | کلید عمومی در دادگاه قابل استعلام | سامانه امضای دیجیتال حاکمیت (GSB) |
| قراردادهای کار الکترونیکی | الزامی بودن امضای دیجیتال | سامانه کارا (وزارت کار) |
| اسناد تجاری | پذیرش امضای دیجیتال به جای خیس | سامانه یکتا (گمرک) |
۵. مثال واقعی: دعوای ۵۰۰ میلیونی (قرارداد پیمانکاری)
| امضای دیجیتال | امضای خیس | مورد |
| در سامانه یکپارچه قرارداد (با امضای GSB) | روی کاغذ، ۲ شاهد | قرارداد |
| پیمانکار: “من امضا نکردم“ | پیمانکار: “امضا جعلی است” | انکار |
| استعلام از CA (۳ روز، رایگان) | ارجاع به کارشناسی خط (۵ ماه، ۸ میلیون) | اقدام دادگاه |
| اصالت تأیید → رأی به نفع شاکی + جریمه انکار | جعل اثبات نشد → شاکی باخت | نتیجه |
| 5/2 ماه | ۱۴ ماه | زمان کل |
۶. توصیه‌های عملی
- همیشه از امضای دیجیتال با گواهی معتبر استفاده کنید (مثل امضامی یا GSB.)
- فایل PDF/A با متادیتا ذخیره کنید (نه اسکرین‌شات)
- در قراردادها، بند “امضای دیجیتال معادل خیس” را بگنجانید.
- در صورت انکار امضای دیجیتال، بلافاصله گزارش CA را از دادگاه بخواهید.
- برای اسناد بالای ۱۰۰ میلیون، امضای خیس را با دیجیتال تکمیل کنید (Hybrid Signing).
نتیجه گیری نهایی
| برنده | معیار |
| امضای دیجیتال ✅ | سرعت پیگیری |
| امضای دیجیتال ✅ | هزینه |
| امضای دیجیتال ✅ | قابلیت اثبات |
| امضای دیجیتال ✅ | قابلیت اجرا |
| امضای خیس ⚠️ (اما در حال کاهش) | آشنایی قضات |
در سال ۱۴۰۴، امضای دیجیتال نه تنها معادل، بلکه در عمل برتر از امضای خیس در پیگیری قانونی است.
چک‌لیست نهایی برای وکلا (قبل از تقدیم به دادگاه)
| مورد | وضعیت |
| فایل PDF/A با امضای دیجیتال | ✅ |
| گزارش CA چاپ رنگی | ✅ |
| متادیتا (زمان، IP) | ✅ |
| بند اعتبار دیجیتال در قرارداد | ✅ |
| آپلود در سامانه عدل ایران | ✅ |
| تمبر نصف (اسناد الکترونیکی) | ✅ |
تدوین متن: فروغ مروج صالحی
